کد مطلب:48462 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:5

گنجینه پرسمان » قرآن

رسالت و هدف اصلي قرآن كريم چيست؟ آيا هدايت است؟ در اين صورت هدايت به چه معنايي است؟ آيا هدايت شامل آموزش حكومت داري، فنون تعليم و تربيت، ساختمانسازي و... ميشود؟

پرسشگر محترم! در پاسخ به چند نكته توجه فرماييد:

الف ـ هدف و رسالت اصلي قرآن كريم: خداوند متعال با نزول وحي و قرآن كريم اهداف متعددي را در نظر داشته كه برخي از آنها به صراحت در آيات و بعضي نيز در روايات اسلامي مورد تأكيد و اشاره قرار گرفتهاند.

اصليترين و برجستهترين هدف اساسي از نزول قرآن كريم، هدايت و راهنمايي بشر به سوي كمال و نزديك شدن به خداوند متعال است، چنان كه قرآن كريم ميفرمايد: ذَ َلِكَ الْـكِتَـَبُ لاَرَيْبَ فِيهِ هُدًي لِّلْمُتَّقِينَ ;(بقره،2) آن كتاب با عظمتي است كه شك در آن راه ندارد; و مايه هدايت پرهيزكاران است. و باز ميفرمايد: ...تِلْكَ ءَايَـَتُ الْقُرْءَانِ وَ كِتَابٍ مُّبِينٍ # هُدًي وَ بُشْرَيَ لِلْمُؤْمِنِين;(نمل،1ـ2)...اين آيات قرآن و كتاب مبين است، وسيلة هدايت و بشارت براي مؤمنان است. البته در اين راستا هر آن چه مربوط به زندگي اجتماعي اعم از معنوي و مادي ميشود در قرآن آمده است و در واقع قرآن كريم هم برنامة زندگي دنيوي را ارائه ميكند و هم برنامهريزي جهت آخرت به انسان نشان ميدهد و در آيات مختلف قوانين زندگي دنيوي و معنوي كه در راستاي هدايت است را ارايه ميفرمايد.

ب ـ قلمرو و محورهاي هدايت در قرآن كريم:

از جمله محورهاي هدايت عبارتند از:

1. هدايت فطري و غريزي، چنان كه در آيه 50 سوره طه مورد اشاره قرار گرفته است.

2. هدايت عقلاني; كه با بخشيدن قوة تفكر به انسان ارزاني شده و در روايات از آن به رسول باطني تعبير ميشود.

3. هدايت بروني; كه از طريق ارسال پيامبران انجام گرفته كه در روايات اسلامي از آن به رسول ظاهري ياد ميشود.

4. توفيق و عنايت رحماني; كه ويژه بندگان خاص است و در آية شريفه 76، سوره مريم و خداوند بر هدايت، هدايت يافتگان ميافزايد. به اين مرتبه از هدايت اشاره شده است.

5. قدرت ايماني ويژه و فوقالعاده; كه عصمت را به همراه ميآورد و مقصود از هدايت در سوره انعام، آيه 90، اين مرتبه از هدايت است.

از ميان اقسام مذكور هدايت، سه قسم نخست فراگير و عام است و شامل تمام انسانهاي مؤمن و كافر ميشود; ولي هدايت در مرتبة چهارم و پنجم نتيجه شايستگيهاي فردي و عمل صالح بوده و تنها به گروه خاصي از بندگان اختصاص دارد.

مرحلة پنجم كه مرحلة عصمت است، ويژه پيامبران و پيشوايان معصوم: و مرتبة چهارم شامل ساير بندگان خداوند متعال ميشود.

هدايت در آيات و روايات اسلامي به دو معنا آمده; ارائه و نشان دادن طريق و راه و ديگري ايصال به مطلوب (رساندن به مقصد) است.(تفسير نمونه، ج 17، ص 167.)

كه اولي را هدايت تشريعي ميگويند و بر دومي نيز (ايصال به مطلوب) هدايت تكويني اطلاق ميشود.

هدايت تكويني، به اين معناست كه خداوند موجودات را هدايت يافته و راه يافته به مقاصد و نيازهايشان آفريده است، خداوند متعال يك سلسله عوامل پيشرفت و تكامل در موجودات مختلف جهان اعم از انسان و ساير جانداران حتي موجودات بي جان، آفريده، كه آنها را به سوي تكامل ميبرد، رشد و تكامل جنين در شكم مادر، حركت كرات مختلف منظومه شمسي در مدار خود و.... نمونههايي از هدايت تكويني است، اين نوع هدايت مخصوص خداوند است و وسيلة آن عوامل و اسباب طبيعي و ماورأ طبيعي است; چنان كه قرآن كريم ميفرمايد: قَالَ رَبُّنَا الَّذِيَّ أَعْطَيَ كُلَّ شَيْءٍ خَلْقَهُو ثُمَّ هَدَيَ ;(طه،50) گفت پروردگار ما كسي است كه به هر موجودي آن چه را لازمة آفرينش او بوده است، عطا فرموده سپس هدايتش كرده است.

هدايت تشريعي، هدايتي است كه از بيرون متوجه انسان ميگردد و دست او را ميگيرد و از مراحل خطرناك عبور داده و به مقصد ميرساند، اين نوع هدايت بوسيلة پيامبران و امامان: و افراد صالح و مربيان دلسوز انجام ميشود.

البته از هدايت ديگري به نام هدايت عامه نيز ياد ميكنند كه شامل هدايت حيوانات حتي عامّه نباتات، براي راهيابي به مقاصد و نيازهايشان است مانند آگاهي و بهرهگيري ريشة گياه از زمين و يا استفاده نوزاد گوسفند از پستان مادرش.(ر.ك: تفسير تنسيم، آيت اللّه جوادي آملي، ج 1، ص 470ـ480، مركز نشر اسرأ، قم.)

ج ـ اسباب هدايت در قرآن

برخي از اسباب هدايت عبارتند از:

1. پرستش خداوند متعال و پيروي از دستورهاي او; وَ عَلَي اللَّهِ قَصْدُ السَّبِيلِ وَ مِنْهَا جَآغرٌ وَلَوْ شَآءَ لَهَدَغكُمْ أَجْمَعِينَ ;(نحل،9) و بر خداست كه راه راست را ]به بندگان[ نشان دهد، اما بعضي از راهها بيراهه است و اگر خدا بخواهد، همه شما را ]به اجبار[ هدايت ميكند، ]ولي اجبار سودي ندارد[.

2. پيروي از پيامبران الهي; وَ مَآ ءَاتَغكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ مَا نَهَغكُمْ عَنْهُ فَانتَهُوا;(حشر،7) آنچه را كه رسول خدا براي شما آورده، بگيريد ]و اجرا كنيد[و از آن چه نهي كرده، خودداري نماييد.

3. توسل و تمسك به قرآن و اجرا و عمل به احكام و قوانين آن; ...تِلْكَ ءَايَـَتُ الْقُرْءَانِ وَ كِتَابٍ مُّبِين # هُدًي وَ بُشْرَيَ لِلْمُؤْمِنِينَ ;(نمل،1ـ2)...اين آيات قرآن و كتاب مبين است، وسيلة هدايت و بشارت براي مؤمنان است.

4. انجام واجبات و پرهيزكار بودن; ذَ َلِكَ الْـكِتَـَبُ لاَرَيْبَ فِيهِ هُدًي لِّلْمُتَّقِينَ ;(بقره،2) آن كتاب با عظمتي است كه شك در آن راه ندارد; و ماية هدايت پرهيزكاران است.

5. پيروي از اهلبيت:; و آنان را پيشواياني قرار داديم كه به فرمان ما، ]مردم را[ هدايت ميكردند...

و... .

د. برخي از دانشمندان معتقدند كه قرآن كريم بيانگر همه چيز است و آيه 89، سوره نحل را دليلي بر ادعاي خود دانستهاند; البته قرآن كريم كتاب تربيت و راهنماي انسانساز است و يك دايرة المعارف بزرگ نيست كه تمام جزئيات علوم مختلف مثل ساختمانسازي، طراحي و نقشهكشي، رياضي، فيزيك، شيمي و... در آن آمده باشد، گرچه قرآن مجيد يك دعوت كلي به كسب تمام علوم و دانشها كرده است كه همه دانشها و علوم مختلف در اين دعوت كلي جمع است.

قرآن كريم، گاهي به تناسب بحثهاي توحيدي و تربيتي پرده از روي قسمتهاي حساسي از علوم و دانش برداشته و برخي جزئيات و ريزهكاري مسائل را بيان كرده، ولي اين بدان معنا نيست كه قرآن همه علوم و دانشها را با ريزهكاري و جزئيات ذكر كند; بلكه قرآن كريم به معيارها و كليات مباحث اكتفا كرده است.

نكته قابل توجه آن كه قرآن كه كتاب مبين است بايد تبيين آن نيز به دست امام مبين باشد و اگر مفسر اين كتاب امام مبينباشد، آن گاه معناي آيه 89، سوره نحل روشن ميشود.

برخي ديگر از مفسران عقيده دارند كه قرآن بيانگر همه چيز نيست، و چون قرآن براي هدايت انسان نازل گشته و جز اين كار و شأني ندارد، از اين جهت ظاهراً مراد از كل شيء در سوره نحل، آيه 89، همه آن چيزهايي است كه برگشتش به هدايت باشد مثل: معارف حقيقي مربوط به مبدأ و معاد و اخلاق فاضله و شرايع الهي و... .

بنابراين، لزومي ندارد كه علوم و دانشهاي مختلفي كه ظاهراً به هدايت بشر وابستگي چنداني ندارد، مطرح شود.

از آن چه گذشت روشن ميشود كه هدف اصلي قرآن هدايت انسان به سوي كمال است و هدايت خود داراي اقسام و محورهايي است و در اين راستا نيازمند عوامل و اسبابي ميباشد، و هرآنچه كه مربوط به هدايت بشر و در راستاي رسيدن به كمال او ميباشد، از قبيل: ايجاد حكومت براي ايجاد عدالت اجتماعي و اجرا و جاري نمودن احكام قرآن و ترويج آن در بين مردم; شيوههاي تعليم و تربيت صحيح از نظر قرآن و اسلام و... در قرآن كريم آمده است، منتهي به اين شرط كه تفسير آيات آن و استخراج موضوعات مختلف از آن بايد با توجه به روايات و احاديث و سيره امام مبين و رسول گراميباشد.(ر.ك: تفسير نمونه، آيت اللّه مكارم شيرازي و ديگران، ج 11، ص 361ـ362، دارالكتب الاسلامية، تهران / الميزان، علامه طباطبايي;، ج 12، ص 325، مؤسسه اعلمي، بيروت.)